عموم فیلسوفان و متکلمان مسلمان در اینکه خداوند واجد صفت «اراده» است، اتفاق نظر دارند با وجود این برخی اراده الهی را ،قدیم عین ذات و از صفات ذات برشمرده اند. برخی آن را حادث زائد بر ذات و از صفات فعل دانستهاند این اختلاف نظر در باب مفهوم اراده الهی و نسبت آن با سایر صفات خداوند نیز قابل مشاهده است؛ برخی اراده را به علم خدا به نظام احسن وجود ارجاع دادهاند و گروهی اراده را همان حب عشق و ابتهاج پروردگار به ذات خویش دانسته اند؛ کسانی نیز آن را به صفت رضا ارجاع داده اند. افزون براین بحث اراده با پاره ای مسائل پیچیده فلسفی دیگر از جمله مختار یا موجب بودن فاعلیت خداوند و نحوه ایجاد عالم و نیز مسأله جبر یا اختیار انسان، پیوند خورده است. در حکمت متعالیه بحث اراده خداوند عمدتاً . در ضمن مباحث صفات الهی و در بخش الهيات خاص مطرح گردیده است ملاصدرا برخلاف متکلمان اشعری بر این اعتقاد است که تمام صفات ذاتی خداوند به وجود بازگشته و لذا به لحاظ وجودشناختی با یکدیگر و با ذات الهی عینیت .دارند. او همچنین برخلاف برخی ظواهر کلام ابن سینا معتقد است که صفات ذاتی از جمله اراده الهی مفهوماً باهم مغایرند. تطبیق این دو اصل کلی بر صفت اراده آن گونه که از سوی صدرا انجام میپذیرد مقتضی آن است که اراده در عین اتحاد وجودی با سایر صفات ذاتی مفهومی مستقل داشته باشد. اما ملاصدرا در جایی همچون ابن سینا اراده الهی را همان علم باری به نظام اتم میداند. از سوی دیگر پاره ای عبارتهای صدرا حاکی از آن است که میان صفات ذاتی خداوند به لحاظ تحلیل عقلی نیز تغایری وجود ندارد بر این اساس این مسأله شکل میگیرد که با قبول عدمتغایر صفات از حیث تحلیل یا اعتبار عقلی چه مبنایی برای تغایر مفهومی آنهـا وجـود دارد؟ عینیت اراده با علم نیز مشکلاتی را دامن میزند که گویی حکمت متعالیه در صدد پاسخگویی به آن بوده است؛ از جمله آنکه ظاهراً متعلق اراده اخص از متعلق علم است. همچنین ذاتی دانستن اراده مستلزم موجب بودن فاعلیت خداوند دانسته شده که این مسأله نیز به تفصیل در حکمت متعالیه مورد بحث قرار گرفته است. علاوه براین، عینیت وجودی اراده با ذات الهى مقتضى قدیم بودن و ضروری بودن آن است در حالی که ملاصدرا به اراده حادث نیز قائل است و از تفکیک میان اراده حادث و قدیم در حل پاره ای مشکلات فلسفی خود سود میبرد.
با وجود این علامه طباطبایی از شارحان بزرگ حکمت صدرایی، هرچند اراده را از صفات کمالی وجودی میداند اما ارجاع معنایی اراده ذاتی را به معانی دیگر صفات نمی پذیرد و براساس تبیینی که در نحوه انتزاع صفات فعلی ارائه میکند، در برخی آثار خود به ویژه در تفسیر المیزان به نفی اراده ذاتی به عنوان صفتی که از استقلال مفهومی برخوردار است تمایل یافته است.
با این بیان سؤالاتی پیش روی ما قرار میگیرد اهم مبانی حکمت متعالیه در باب مباحث مفهومی و وجودشناختی صفت اراده الهی کدام اند؟ مفهوم اراده الهی در حکمت متعالیه چیست و در صورت استقلال ،مفهومی تمایز مفهومی این صفت از صفاتی همچون اختیار، قدرت، محبت، رضا و ... در چیست؟ اساساً استقلال مفهومی اراده با عدم تغایر صفات ذاتی از حیث تحلیل ،عقلی چگونه سازگار است؟ تمایز اراده ذاتی با اراده فعلی در چیست و این تفکیک به حل چه مشکلاتی کمک میکند؟ نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه صدرایی و علامه طباطبایی در خصوص مفهوم اراده الهی کدام اند؟ نظر ملاصدرا و علامه طباطبایی در ارتباط با مباحث وجودشناختی صفت اراده الهی یکی است یا خیر؟ اساساً دیدگاه متکلمان و فیلسوفان مسلمان پیش صدرایی در باب اراده الهی چه بوده اینها و ده ها پرسش دیگر از مباحث مهم پژوهش پیش روست در این تقریر تلاش نموده ایم پس از نگاهی گذرا به تاریخچه بحث اراده الهی تا فرارسیدن حکمت متعالیه دیدگاه دقیق ملاصدرا در باب اراده الهی به لحاظ مفهومی و وجودشناختی بازیابیم و پس از آن نظر شارحان و نوصدرائیان به ویژه علامه طباطبایی که در این مبحث دیدگاهی اتخاذ مینماید، تحلیل و بررسی جدید نماییم.
